Oto już siedem lat, jak kraj nasz przechodzi okropności wojny. Ucierpiał dużo. (…) Nasuwa się konieczność wielkiej pracy organizacyjnej i wyzyskania jego zasobów naturalnych. Pracę tę można skutecznie wykonać jedynie z chwilą nastania pokoju. Znaczy to, że pragniemy utrzymać, o ile to jest możliwe, serdeczne stosunki z naszymi sąsiadami, ze wszystkimi sąsiadami.

Józef Piłsudski

O kształcie świata po I wojnie światowej miała zdecydować konferencja pokojowa w Paryżu. Podczas obrad formalnie dominowała zasada samostanowienia narodów, jednak w rzeczywistości decydowały interesy wielkich mocarstw. Zasadniczym problemem konferencji było zawarcie pokoju z Niemcami, jako najważniejszym przeciwnikiem mocarstw sprzymierzonych w I wojnie światowej. Powojennego ładu światowego i pokoju międzynarodowego strzec miała Liga Narodów.

Dzięki walkom utworzonej we Francji Armii Polskiej gen. Hallera delegacja polska miała prawo zasiadać przy stole obrad jako przedstawicielstwo  państwa sprzymierzonego i zwycięskiego. Polska dyplomacja starannie przygotowywała się do walki o interesy narodowe na konferencji w Paryżu. Wybitni polscy działacze polityczni i uczeni stworzyli merytoryczną, naukową podstawę dla wysuwanych argumentów. Najważniejszą sprawą dla Polski było uzyskanie sprawiedliwych, a przy tym bezpiecznych granic.

Wersalski traktat pokojowy, kończący I wojnę światową został podpisany przez Niemcy i państwa koalicji 28 czerwca 1919 r. Ustalił ostatecznie przebieg jedynie części polskich granic. Uczestnicy konferencji pokojowej nie określili granicy Polski z Rosją, licząc na powrót do władzy „białych” Rosjan i obalenie władz bolszewickich, ale w artykule 87 traktatu wersalskiego zarezerwowali sobie prawo jej wyznaczenia w późniejszym terminie. W praktyce oznaczało to, że Polacy musieli podjąć walkę z Rosją o swe granice.

Nawet granica z Niemcami nie została do końca określona. Traktat przyznawał Polsce większość ziem zaboru pruskiego z Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim, przewidywał plebiscyt na Górnym Śląsku oraz na Warmii, Mazurach i Powiślu. Na mocy postanowień traktatu utworzono też Wolne Miasto Gdańsk. Zapowiedziano również plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim Miał on zadecydować o jego podziale z Czechosłowacją. Jednakże niezależnie od wyników tych plebiscytów i rozstrzygnięcia sprawy granicy wschodniej wiadomo było, że Polska odrodzi się jako duże państwo, liczące co najmniej 30 milionów ludności.

Postanowieniom traktatu towarzyszył aneks, zwany traktatem mniejszościowym (lub małym traktatem wersalskim), narzucony Polsce przez mocarstwa zachodnie. Intencje tego dokumentu były bezsprzecznie słuszne. Obrona licznych w Europie mniejszości narodowych znajdujących się w obrębie obcych organizmów państwowych była sprawą szlachetną i godną pełnego poparcia. Ale w przypadku Polski zastosowano jednostronne zobowiązania bez analogicznych rozwiązań dla ludności polskiej za granicą, liczną w Niemczech, Czechosłowacji i na Litwie.

18 marca 1921 r. w Rydze Polska podpisała traktat pokojowy z Rosją Sowiecką i marionetkową Ukrainą Sowiecką.  Zakończył on wojnę polsko-bolszewicką i ustanowił granicę Rzeczypospolitej z państwem sowieckim. Granica ta podzieliła ziemie ukraińskie i białoruskie. Uzyskała ona uznanie międzynarodowe ze strony państw zachodnich 15 marca 1923 r. W traktacie pokojowym Rosja Sowiecka zobowiązała się do wypłacenia Polsce tytułem rekompensaty za wkład ziem polskich w budowanie gospodarki rosyjskiej w okresie rozbiorów kwoty 30 mln rubli w złocie, ale ustalenia te nigdy nie zostały wykonane. Rosja została też zobowiązana do zwrotu zagrabionych w czasie zaborów dzieł sztuki i zabytków.

Traktat wersalski i ryski wraz z traktatem waszyngtońskim, który regulował sprawy powojennego świata w basenie Oceanu Spokojnego, określiły międzynarodowy ład na blisko dwadziesięciolecia. Polska zarówno w czasie, gdy na jej czele stał Józef Piłsudski, jak i w pozostałym okresie istnienia II Rzeczypospolitej prowadziła politykę pokojową, starając się – z mniejszym lub większym powodzeniem – o utrzymanie dobrych stosunków z sąsiadami. Agresywna polityka bloku państw faszystowskich (Niemcy, Włochy, Japonia) z jednej strony, a Związku Sowieckiego z drugiej w latach trzydziestych XX wieku doprowadziła do stopniowego demontażu ładu pokojowego i wybuchu II wojny światowej.

Ryski traktat pokojowy, który formalnie dotyczył uregulowania relacji pomiędzy Polską a państwem sowieckim, w rzeczywistości był zwornikiem ładu dla całej Europy wschodniej. Stanowił podstawę niepodległości krajów graniczących z Rosją bolszewicką. Świadczy o tym fakt, że po agresji Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 r., dokonanej w zmowie z hitlerowskimi Niemcami, w krótkim czasie doszło zmian terytorialnych w tej części Europy, polegających na opanowaniu państw nadbałtyckich oraz części Finlandii i Rumunii (Besarabia) przez ZSRS.

Traktat wersalski z 1919 roku, ze zbiorów Muzeum Polskich Formacji Granicznych

Wielka Czwórka po podpisaniu Traktatu Pokojowego w 1919 roku, od lewej: David Lloyd George, Vittorio Emanuele Orlando, Georges Clemenceau, Woodrow Wilson

Traktat ryski z 1921 roku

Podpisanie traktatu ryskiego w 1921 roku