Żołnierze! Polska nowa, Polska wolna zrodziła się z upadku najpotężniejszych mocarstw, z rozbicia najsilniejszych armii. Były to mocarstwa, były to armie naszych rozbiorców, naszych ciemiężycieli. Pozostał z tego upadku i rozbicia tak wielkiego, jakiego nie zna dotąd świat, chaos, który nas otacza zewsząd, który wdziera się i do nas, i do dusz naszych. Wśród tego rozprzężenia wznosić musimy budowę siły zbrojnej Polski dla obrony jej granic, dla zabezpieczenia nieograniczonej przez nikogo obcego swobody urządzenia się we własnym już domu. Niełatwe to zadanie, niełatwa to praca!

Józef Piłsudski

Na frontach I wojny światowej walczyły setki tysięcy żołnierzy polskich wcielonych do armii państw zaborczych w imię obcych celów politycznych i militarnych. Wyrazicielami myśli o wolnej Polsce i jej narodowej sile zbrojnej były zwarte polskie ochotnicze formacje wojskowe, z których najbardziej znane były Legiony Polskie u boku armii austro-węgierskiej, korpusy polskie w Rosji utworzone po rewolucji lutowej 1917 r. i Armia Polska we Francji (zwana też Armią gen. Józefa Hallera). Do walki o niepodległą Polskę sposobiła się też Polska Organizacja Wojskowa, działająca nielegalnie lub półlegalnie w kraju. Polski czyn zbrojny w czasie wojny był jednym z istotniejszych argumentów na rzecz niepodległości w powojennym świecie.

5 listopada 1916 r. Niemcy i Austro-Węgry zapowiedziały oficjalnie utworzenie samodzielnego Królestwa Polskiego z własną armią, podległą jednak w czasie wojny niemieckiemu dowództwu. Podstawą tej armii miały być Legiony, przekazane w tym celu 10 kwietnia 1917 r. Niemcom, którzy przystąpili do budowy Polskiej Siły Zbrojnej. Jej żołnierze w lipcu 1917 r. mieli złożyć przysięgę, m.in. na wierność sojuszniczą Niemcom. Pod wpływem Józefa Piłsudskiego zdecydowana większość żołnierzy wezwanych do przysięgi odmówiła jej składania i w następstwie tego została internowana. Piłsudski jako inspirator akcji antyprzysięgowej został internowany przez Niemców.

Pod rozkazami niemieckiego generalnego gubernatora istniała nieliczna Polska Siła Zbrojna (w końcu sierpnia 1917 r. 101 oficerów i 1125 podoficerów i szeregowców), złożona z żołnierzy, którzy zaakceptowali przysięgę. Kiedy sytuacja militarna latem i jesienią 1918 r. wskazała na nieuniknioną klęskę państw centralnych w wojnie, powołana z woli Niemiec Rada Regencyjna, stanowiąca namiastkę najwyższej polskiej władzy państwowej, 12 października 1918 r. wydała dekret o przejściu Polskiej Siły Zbrojnej pod jej zwierzchnictwo i  o stosownej do tego roty przysięgi. W rzeczywistości oddziały polskie nadal były zależne od władz niemieckich, jakkolwiek dał się zauważyć wzrost liczebny tej formacji ochotniczej. 26 października 1918 r. Komisja Wojskowa przekształciła się w Ministerstwo Spraw Wojskowych, którego szefem demonstracyjnie mianowano Piłsudskiego, więzionego w tym czasie przez Niemców w twierdzy magdeburskiej. Polska Siła Zbrojna stawała się Wojskiem Polskim.

10 listopada 1918 r. Józef Piłsudski przyjechał do Warszawy. W tym czasie niemiecka armia okupacyjna była już w stanie rozkładu, zwłaszcza w stolicy, gdzie Polska Organizacja Wojskowa przystąpiła do rozbrajania Niemców. Pierwszym sukcesem odradzającej się Polski i rodzącej się władzy Piłsudskiego było uzgodnienie z niemiecką Radą Żołnierską sprawy ewakuacji oddziałów niemieckich, liczących około 80 000 żołnierzy. Opuściły one Królestwo do 19 listopada, z wyjątkiem Suwalszczyzny i części Podlasia. Niemcy pozostawili wyposażenie i sprzęt wojskowy, na granicy zaś broń.

11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazała dowództwo nad narodową siłą zbrojną – Wojskiem Polskim Józefowi Piłsudskiemu. Następnie 14 listopada złożyła swoją władzę w jego ręce. Na wiadomość o powrocie Piłsudskiego do kraju podporządkowały mu się pozostałe polskie ośrodki powstałe w celu organizowania niepodległego państwa w Cieszynie, Krakowie i Lublinie, które również tworzyły zalążki formacji zbrojnych.

Piłsudski uważał wojsko za podstawową siłę państwowotwórczą. Pierwsze tygodnie i miesiące niepodległości były okresem formowania wojska, z równoczesnym wysyłaniem na front jeszcze nie w pełni przeszkolonych i umundurowanych żołnierzy. Od listopada 1918 r. trwały bowiem ciężkie walki z Ukraińcami w Galicji. W styczniu 1919 r. doszło do polsko-czeskiego konfliktu zbrojnego o Śląsk Cieszyński. W lutym 1919 r. miały miejsce pierwsze starcia z oddziałami bolszewickiej Rosji.

Przed Józefem Piłsudskim jako Naczelnym Wodzem stanął problem wewnętrznego zintegrowania Wojska Polskiego. Stanowiło bowiem ono zlepek, którego części składowe pochodziły z Legionów, POW, tworzonej przez okupantów niemieckich Polskiej Siły Zbrojnej, oddziałów polskich formowanych w Rosji, armii austro-węgierskiej i rosyjskiej. Podstawową masę żołnierzy tworzyli ochotnicy (do marca 1919 r. około 56 000), a następnie rekruci z uchwalonego w marcu poboru, tak, że w kwietniu liczba wojska sięgnęła 200 000 żołnierzy. Od kwietnia 1919 r. zaczęła przybywać do kraju z Francji Armia Polska pod dowództwem gen. Józefa Hallera, licząca ponad 80 000 świetnie wyekwipowanego i wyszkolonego żołnierza.

Wielkopolska, wyzwolona w wyniku zwycięskiego powstania 1918–1919 r., tworzyła swoją armię, liczącą około 60 000 ludzi. Armia ta nie była formalnie podporządkowana Naczelnemu Dowództwu. Dopiero po podpisaniu traktatu wersalskiego, 1 sierpnia 1919 r. nastąpiło złączenie Armii Wielkopolskiej z resztą Wojska Polskiego. Potrzeba było też wiele czasu na scalenie oddziałów polskich, sformowanych we Francji (tzw. Armii Hallera) z Wojskiem Polskim. 19 października 1919 r. odbyło się w Krakowie święto ostatecznego zjednoczenia armii polskiej w obecności Józefa Piłsudskiego, gen. Józefa Hallera i gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, dowódcy byłej armii wielkopolskiej.

W procesie scalania różnych formacji w jednolitą armię Naczelny Wódz zwracał też uwagę na symbolikę wojskową. Istotne znaczenie w tej dziedzinie miało zwłaszcza przywrócenie historycznego orderu Wojska Polskiego – „Virtuti Militari”. Order ten, jeden z najstarszych tego typu w Europie, został ustanowiony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1792 r. dla uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Zieleńcami podczas wojny Rzeczypospolitej z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja.

Józef Piłsudski w koszarach Legii Akademickiej, Warszawa w 1918 roku

Kryzys przysięgowy w 1917 roku

Poznań, defilada wojsk w 1919 roku, ze zbiorów NAC

Piłsudski przed frontem oddziału Wojska Polskiego, Mińsk 1919

Józef Piłsudski przyjmuje defiladę wojsk