W XVIII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów pogrążyła się w kryzysie ustrojowym i gospodarczym. Wyniszczony wojnami i źle rządzony kraj nie był w stanie obronić się przed agresją potężnych sąsiadów: Rosji, Prus i Austrii. Wprawdzie podjęto dzieło gruntownej reformy – 3 maja 1791 r. sejm uchwalił pierwszą europejską konstytucję, dającą nadzieję na wzmocnienie Rzeczypospolitej – jednakże w wyniku trzech kolejnych rozbiorów (1772, 1793, 1795) państwo polsko-litewskie upadło. Mimo wysiłków nie udało się w XIX wieku odzyskać niepodległości. Nawet największe powstania narodowe 1830–1831 i 1863–1864 kończyły się klęską i wzmożeniem ucisku narodowościowego. W rezultacie część Polaków uznała, że należy zmienić formę walki o niepodległość – wyniszczającą walkę orężną zastąpić pracą organiczną.

Na przełomie XIX i XX wieku działalność niepodległościową wznowił ruch, kierowany przez Józefa Piłsudskiego, przywódcę Polskiej Partii Socjalistycznej. Piłsudski zamierzał podjąć walkę zbrojną z Rosją, która opanowała największą część dawnej Rzeczypospolitej i stosowała najbardziej brutalny ucisk narodowościowy wobec Polaków. Piłsudski zdawał sobie sprawę z tego, że aby wysiłek zbrojny przeciwko caratowi miał szansę powodzenia, należało znaleźć sojusznika w jednym z pozostałych państw zaborczych. Jego wybór padł na Austro-Węgry, gdzie Polacy cieszyli się stosunkowo największymi swobodami narodowymi. W dużym stopniu z jego inicjatywy zorganizowano w zaborze austriackim polskie formacje paramilitarne, które w sierpniu 1914 r., po wybuchu Wielkiej Wojny, stały się podstawą Legionów Polskich, walczących przeciwko Rosji na froncie wschodnim. Największą sławę zyskała I Brygada Legionów dowodzona przez Józefa Piłsudskiego.

Po zajęciu Królestwa Polskiego przez Niemcy i Austro-Węgry władcy tych państw 5 listopada 1916 r. proklamowali utworzenie zależnego od nich i sprzymierzonego Królestwa Polskiego z namiastką rządu – Tymczasową Radą Stanu i wojskiem. Państwo to miało obejmować ziemie wydarte panowaniu rosyjskiemu i być złączone bliżej nieokreślonymi więzami z mocarstwami centralnymi. Po rewolucji lutowej w 1917 r. rosyjski Rząd Tymczasowy uznał prawo Polaków do samostanowienia, wkrótce też Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom. Piłsudski uznał, że dla sprawy polskiej dalsza współpraca z zaborcami – Niemcami i Austro-Węgrami – nie miała sensu. Dlatego większość legionistów na polecenie Piłsudskiego odmówiła złożenia przysięgi na wierność mocarstwom centralnym. W odpowiedzi Niemcy internowali Józefa Piłsudskiego. Po kryzysie przysięgowym w 1917 r. Tymczasowa Rada Stanu podała się do dymisji. Zastąpiła ją Rada Regencyjna.

Słabość Niemiec i Austro-Węgier w ostatnich miesiącach I wojny światowej ułatwiła Polakom stopniowe przejęcie władzy. Zaczęły tworzyć się polskie niezależne organy władzy. Już 19 października 1918 r. ukonstytuowała się Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. 28 października w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna, która objęła rządy na terenie zachodniej części byłego zaboru austriackiego. W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej, a 11 listopada utworzono w Poznaniu Naczelną Radę Ludową. W końcowym okresie I wojny światowej intensywną działalność niepodległościową na ziemiach polskich rozwinęła Polska Organizacja Wojskowa, utworzona jeszcze w 1914 r. przez Józefa Piłsudskiego. W październiku i listopadzie 1918 r. POW zaczęła rozbrajać odziały okupantów w Galicji i Królestwie.

10 listopada 1918 r. do Warszawy przyjechał zwolniony przez Niemców z twierdzy magdeburskiej Józef Piłsudski. 11 listopada, w dniu, w którym podpisano w Compiègne układ rozejmowy pomiędzy Ententą i Niemcami, kończący I wojnę światową, w Warszawie rozpoczęto rozbrajanie Niemców, a Rada Regencyjna oddała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad wojskiem. Trzy dni później rozwiązała się i przekazała mu całą władzę polityczną.

16 listopada 1918 r. Piłsudski podpisał depeszę notyfikującą powstanie niepodległego państwa polskiego rządom (…) wszystkich państw wojujących i neutralnych. Ta swoista „deklaracja niepodległości” została wysłana nocą z 18 na 19 listopada z opanowanej właśnie w tym celu radiostacji warszawskiej w Cytadeli, znajdującej się dotąd w rękach niemieckich.
Dokument ten zawierał stwierdzenia bardzo istotne z punktu widzenia myśli politycznej Józefa Piłsudskiego. „Deklaracja” potwierdzała pojawienie się na mapie Europy (…)Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski. Stwierdzenie to było wyrazem aspiracji zjednoczenia wszystkich terytoriów polskich znajdujących się pod obcą władzą. Podkreślała także, że dzięki zwycięstwom mocarstw zachodnich (…) wznowienie niepodległości i suwerenności Polski staje się odtąd faktem dokonanym.
Decydująca rola w odzyskaniu wolności przypadła jednak samym Polakom. W depeszy podkreślono, że:

Państwo Polskie powstaje z woli całego narodu, a następnie, że (…) opiera się (ono) na podstawach demokratycznych, a Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy (…) przez ustrój, zbudowany na porządku i sprawiedliwości. W depeszy Józef Piłsudski bardzo mocno zaznaczył wolę obrony niepodległości, stwierdzając, że (…) odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej.

Na zakończenie raz jeszcze podkreślił, że miejsce Polski jest wśród demokratycznych państw Zachodu. „Deklaracja niepodległości” zawierała lapidarny zapis zasad, którymi miało kierować się odbudowane państwo polskie. Józef Piłsudski zakreślił w niej ramy i program działania. Następne miesiące przyniosły konsekwentną realizację tych zapowiedzi.

Rzeszów, manifestacja patriotyczna po ogłoszeniu odzyskania niepodległości

Warszawa, wjazd II Brygady Legionów w 1916 roku, ze zbiorów MJP

Warszawa, wjazd Legionów Polskich w 1916 roku, ze zbiorów MJP

Monitor Polski z 18 listopada 1918 roku.

Kurier Warszawski, dodatek nadzwyczajny z 10 listopada 1918 roku